Fossielen in barnsteen

Geologielezing door bioloog Sjoerd Wendelaar Bonga (Haagse Geologische Vereniging)

Barnsteen, de gefossiliseerde hars van diverse boomsoorten zoals dennen of araucaria’s, trok al in de steentijd de aandacht van Neanderthalers en de moderne mens. Het komt wereldwijd voor, heeft vaak een mooie glans en is goed te bewerken als sieraad. Ook worden er al eeuwenlang geneeskrachtige effecten aan toebedeeld. De rijke voorraden in het Baltische gebied worden meer dan vierduizend jaar lang geëxploiteerd en verhandeld via barnsteenroutes door heel Europa en het Midden-Oosten. Dat was (en is) erg winstgevend: keizer Nero schijnt al te hebben geklaagd dat een mooi stuk barnsteen duurder was dan een gezonde slaaf. Ook in China, Noord-Afrika en Midden-Amerika is het gebruik van barnsteen als sieraad en geneesmiddel al eeuwenlang bekend.

Het was in de oudheid al opgevallen dat barnsteen soms ook uitstekend bewaarde plantendelen en kleine diertjes bevat. Maar de studie hiervan begon pas aan het eind van de 19e eeuw toen men zich realiseerde dat het hier fossielen betrof die inzicht geven in de biodiversiteit en het milieu van vele miljoenen jaren geleden. Het Baltische barnsteen is ongeveer 45 miljoen jaar oud (Eoceen) en is gevormd in de enorme bossen die Midden-Europa en Scandinavië bedekten. Door rivieren en vooral het landijs is het als zwerfsteen verspreid geraakt over West- en Midden-Europa, tot in Nederland, de Noordzee en Engeland. Hoewel fossielen maar in een klein percentage van het barnsteen worden aangetroffen zijn er al vele honderden soorten planten en dieren in aangetroffen.

Sinds kort weten we dat het barnsteen van de bekende mijnen van Myanmar uit het Krijt stamt en bijna 100 miljoen jaar oud is. Deze vindplaats heeft meer dan duizend nieuwe soorten organismen opgeleverd waaronder ééncelligen, de oudst bekende en fantastisch bewaard gebleven bloemen, en vele insecten en andere dieren uit de tijd van de dinosauriërs. Zo weten we dat deze dieren ook al last hadden van teken en luizen!

Sjoerd Wendelaar Bonga is bioloog en al heel lang geïnteresseerd in de ontwikkeling van het leven van Pre-Cambrium tot heden. Hij verzamelt al vanaf zijn jonge jaren fossielen en maakte veel zoekreizen naar met name het Paleozoïcum van Gotland en Marokko. De laatste jaren verdiept hij zich daarnaast in de fossielen in het barnsteen afkomstig uit het Baltische gebied en uit Myanmar. Sinds maart van dit jaar is hij voorzitter van de Landelijke Vereniging voor Geologische activiteiten.