Symbolen van vrede en recht

De voorzitter van een rechtbank is de rechter. Een rechtszaak verloopt volgens precieze regels. Eén van die regels is dat er niet door elkaar wordt gepraat. De rechter let op dat iedereen zich hieraan houdt. Aan het eind van de rechtszaak doet de rechter uitspraak op basis van de wet. In veel landen zet de rechter zijn uitspraak kracht bij door met een voorzittershamer een klap op de tafel te geven. Rechters in Nederlandse rechtbanken gebruiken geen hamer.

In Nederland mag je in principe overal lopen, ook op andermans grond. Alleen als die grond is afgesloten mag dat niet, of als de eigenaar laat weten dat het verboden is.

Hij kan dat mondeling doen, maar vaker zal hij een bordje “Verboden toegang” ophangen. Loop je er dan toch, dan ben je strafbaar. Het bord verwijst naar artikel 461 van het Wetboek van Strafrecht. Daar staat te lezen: “Hij die, zonder daartoe gerechtigd te zijn, zich op eens anders grond waarvan de toegang op een voor hem blijkbare wijze door de rechthebbende is verboden, bevindt of daar vee laat lopen, wordt gestraft met een geldboete van de eerste categorie.”

Wat te doen als je het niet eens bent met een beslissing van een scheidsrechter?

Bij iedere sport en bij ieder spel liggen de regels vast. Maar met alleen regels maken ben je er niet. Regels moeten ook worden toegepast. Bij veel sportwedstrijden zijn de spelers en het publiek het soms helemaal niet eens met de beslissing van de scheidsrechter. Ze verschillen dan van mening over de interpretatie van de regels. Wanneer bijvoorbeeld is bij voetbal een overtreding zo ernstig dat de scheidsrechter een rode of gele kaart geeft? Het hoort bij de spelregels dat iedereen zich neerlegt bij de beslissing van de scheidsrechter. Wie de regels wil veranderen, kan dat proberen via de sportbonden.

Zo gaat het ook in een democratie. De burgers kiezen het parlement. Het parlement maakt de wetten. De regering voert de wetten uit. De rechter ziet toe op de naleving ervan.

Aan het eind van een rechtszaak spreekt een rechter een vonnis uit. Hij bepaalt zijn vonnis door alle argumenten goed af te wegen. Hij moet dit heel precies doen, want anders is zijn oordeel niet rechtvaardig. Om die reden is de balans een symbool geworden voor rechtspraak. Met een balans kun je het gewicht van een voorwerp bepalen (collectie).

Vrouwe Justitia is een bekend symbool voor gerechtigheid (collectie). Beelden en schilderijen van haar zijn vaak in gerechtsgebouwen te vinden. Ze houdt in de ene hand een balans; in de andere hand draagt zij het “zwaard der gerechtigheid”, dat staat voor de straf die kan worden opgelegd.  Ze wordt vaak geblinddoekt afgebeeld; de rechter velt zijn oordeel “zonder aanziens des persoons”, d.w.z. zonder af te gaan op uiterlijkheden, rangen of standen.

In Nederland en in veel andere landen dragen rechters, officieren van justitie, de griffiers en advocaten tijdens een rechtszitting een zwarte toga met witte bef.

Dat is hoofdzakelijk te danken aan Napoleon, die precies voorschreef hoe de rechterlijke ambtenaren en advocaten zich moesten kleden. Een toga maakt verschillen in rijkdom en afkomst onzichtbaar. Ook kun je door de toga niet zien of iemand bepaalde religieuze kleding of tekens draagt. Dat is beter voor de rechtspraak: als je zulke dingen niet van een ander weet, zul je hem niet voortrekken of achterstellen in de procedure. De toga staat voor “onpartijdig zijn”. Dat vind je ook terug in de kleuren. Het zwart staat voor de afwijzing van ijdelheid, de witte kleur van de bef voor neutraliteit.

Hieronder zie je de pruik van de Engelse rechter Kenneth Jones. Het haar van de pruik is niet voor niets grijs. Vroeger was de rechtspraak de taak van de oudsten in de gemeenschap, de grijsaards. Zij hebben de wijsheid en levenservaring die daarvoor nodig is. Rechters en advocaten in Engeland laten met een pruik zien dat zij ook wijs zijn. De pruik maakt bovendien verschillen in rijkdom en afkomst onzichtbaar, net als de toga.

De pruik is in Engeland in gebruik sinds de achttiende eeuw. Alle mensen met macht en invloed in Europa droegen er in die tijd een. Toen deze Franse mode – de ‘pruikentijd’ – weer voorbij was, bleven alleen de rechters en advocaten in Engeland een pruik dragen.

De Acholi in Oeganda hebben een traditionele methode om na een moord de eenheid in hun gemeenschap te herstellen. Het drinken van een bittere drank speelt daarbij een belangrijke rol.

Als je op elkaar bent aangewezen is vergiffenis zinvoller dan straf. De Acholi in Oeganda hebben een traditionele methode om na een moord de eenheid in hun gemeenschap te herstellen. De dader moet openlijk schuld bekennen, de familie van het slachtoffer om vergeving vragen en een schadevergoeding betalen. Hij geeft de familie van het slachtoffer bijvoorbeeld een geit of een koe. Daarmee kunnen zij hun leven weer opbouwen. De moordenaar wordt niet uitgestoten of opgesloten. De verzoening wordt afgesloten met een ritueel dat 'mato oput' heet, letterlijk: de bittere wortel drinken.

De schuldige breekt een ei als teken van een nieuw begin. Vervolgens laat hij het verleden symbolisch achter zich door over een bamboestok te stappen. Tenslotte delen de families van dader en slachtoffer een bittere drank, gemaakt van het sap van de oputboom. De misdaad wordt zo nog eenmaal in herinnering gebracht, voordat beide families het verleden definitief afsluiten.

Geen rechtszaak maar in plaats hiervan een kop bittere koffie? In Nederland ondenkbaar, maar in delen van Jordanië, Libanon en Palestina komt het nog voor, hoewel er ook ‘moderne’ rechtbanken bestaan.

Deze traditionele methoden om conflicten op te lossen vinden hun oorspong in de Shari’a, de islamitische wetgeving. Schikking en verzoening spelen daarin een belangrijke rol. Wanneer een moord is gepleegd, probeert de familie van de dader bloedwraak te voorkomen door de hulp van vooraanstaande dorpsbewoners in te roepen. Deze notabelen, muslihs, bemiddelen bij de familie van het slachtoffer om tot een schikking te komen. Gewoonlijk bestaat deze uit de betaling van een vergoeding in de vorm van geld of goederen. Ter afronding schudden beide families elkaar de hand onder toeziend oog van de muslihs, waarna de familie van de moordenaar de familie van het slachtoffer bezoekt om samen een kop bittere koffie te drinken. De verzoeningsceremonie wordt besloten met het eten van een gezamenlijke maaltijd in het huis van de familie van de dader.

De palmboom blijft het hele jaar door groen. In de westerse kunst en  literatuur is de palmboom traditioneel een symbool voor ‘onsterfelijkheid’ en ‘eeuwigheid’. Bij de Romeinen was het palmblad een teken voor de overwinning. Zegevierende generaals en succesvolle gladiatoren werden gehuldigd met een palmtak. In de christelijke traditie werd de palmtak een teken voor de overwinning van de geest op het lichaam. De oorsprong hiervan ligt in het verhaal van de intocht van Jezus in Jeruzalem (Palmzondag). Zijn aanhangers legden palmtakken op de weg waarover Jezus met zijn ezel reed. In de christelijke opvatting is Jezus in Jeruzalem gestorven voor de vergeving van de zonden van de mensheid. De palmtak werd symbool voor alle mensen die zich inzetten voor hogere idealen zoals vrede en naastenliefde.

Hoe weet je zeker dat een getuige de waarheid spreekt? Die vraag is van alle tijden. Voor iets dat heilig is, hebben mensen respect. Daarom laat men de getuige een eed doen op een heilig voorwerp. Dat kan de Bijbel zijn, zoals in veel Amerikaanse rechtbanken. Daar begint een verhoor met de beëdiging van een getuige, die daarbij antwoord geeft op de vraag: “Do you solemnly swear to tell the truth, the whole truth, and nothing but the truth? So help you God.” De getuige houdt hierbij de ene hand op de Bijbel en de andere in de lucht.

Andere culturen gebruiken bij het afleggen van de eed een ander voorwerp. De Naga bijvoorbeeld, een volk in India, zweren de waarheid op een tijgertand. Ze beschouwen tijgers als hun voorouders en wie zweert op een tand en toch liegt, zal ooit door een tijger worden gegrepen.

Ooit gebruikten de Inuit op Groenland een trom om geschillen op te lossen. Was er een conflict tussen twee personen, dan daagden ze elkaar uit voor een zangduel. Daarbij probeerden ze elkaar te overtroeven met vooraf ingestudeerde liederen onder begeleiding van trommelmuziek. Doel van zo’n trommelstrijd was het belachelijk maken van de tegenstander. Het publiek bepaalde wie de winnaar van de tweestrijd was.

Collectie

We kennen hem uit westerns en cowboyboeken: de vredespijp. Bij veel  Indianengemeenschappen speelt de pijp van oudsher een belangrijke rol tijdens ceremonies. De rook van de tabak kon gebeden naar de voorouders zenden. De pijp sloeg dan een brug tussen de wereld van de levenden en van de voorouders en de geesten. Die twee werelden zijn voor de Indianen altijd dicht bij elkaar.
Ook bij sociale gebeurtenissen, zoals het sluiten van een koop of een ander verdrag, ging een pijp rond. Het samen roken was een blijk van vrede en vriendschap. De rook die opsteeg was een offer voor de geesten, die zo werd gevraagd om goedkeuring en hulp.

De blanke kolonisten hadden vooral oog voor verbroederende functie van het roken. De pijp van de Indianen deed zijn intrede in onze taal als ‘vredespijp’. Iemand de vredespijp aanbieden, is een aanbod tot verzoening. Wie samen de vredespijp rookt, heeft een ruzie opgelost en weer vrede gesloten.

In veel culturen schrijft men bijzondere krachten aan de luipaard toe (collectie).

De luipaard is alert, bespringt zijn slachtoffer en bijt hem ogenblikkelijk de keel door. In veel culturen schrijft men bijzondere krachten aan dit roofdier toe. Priesters in het Oude Egypte droegen een luipaardvel; zo lieten ze zien dat ze Set, de god van het kwaad, hadden verslagen. De luipaard doet zijn opwachting in het wapen van Engeland.

In Afrikaanse culturen is de luipaard verbonden met leven en dood, zaken waarover vooral koningen en priesters iets te zeggen hebben. Het is dan ook het teken van machtige mannen. Zij dragen een luipaardvel of zitten op een luipaardtroon en laten zo zien dat ze de kracht van de luipaard bezitten. Zoals de luipaard heerst over het woud en de dieren, zo heerst de vorst over de mensen.

Trouwen gaat vaak samen met het uitwisselen van kostbare, symbolische geschenken tussen familieleden. Voor de Batak van het eiland Sumatra in Indonesië bijvoorbeeld zijn weefsels zo’n geschenk. Als een meisje gaat trouwen krijgt ze een doek als deze, ragi hotang, als geschenk. Ragi betekent patroon en hotang betekent rotan. De witte ikat-streepjes verwijzen naar de jonge loten op de rotanstengel. De rotan omslingert in zijn groei andere planten; bovendien wordt de plant tot touw verwerkt. Zoals de rotan verbindt, zo worden door een huwelijk twee familiegroepen verbonden

De symboliek van ragi hotang weerspiegelt zich eveneens in de wijze waarop de doek wordt vervaardigd. De witte eindstukken van de middenbaan, ‘het hoofd’ en ‘de voeten’ van de doek, worden niet aan het donkere middenstuk genaaid maar er al wevend mee verbonden. De lichte en donkere draden ‘trouwen’ dus met elkaar.

De duif en de olijftak zijn beide een symbool voor vrede. De olijfboom groeit langzaam en heeft rust en tijd nodig om te bloeien. Waar veel olijfbomen groeien is dus kennelijk lange tijd vrede. Waarschijnlijk gebruikten de Grieken daarom de olijftak als symbool van vrede.

De duif als vredessymbool vindt zijn oorsprong in het bijbelse verhaal van Noach. Daarin straft God de verdorven mensheid met een grote watervloed. Alleen Noach en zijn familie overleven, dankzij de ark die hij heeft gebouwd. Vanuit zijn ark stuurt Noach een zwarte raaf en een witte duif uit om te kijken of het water al gezakt is. De duif keert terug met een vers olijftakje in zijn bek. Het is voor Noach het teken dat God zich weer met de mens heeft verzoend en dat de aarde weer vruchtbaar is. De duif is daarmee een symbool geworden van vrede, onschuld en nieuw begin.

Als je goed naar dit schilderij van Mary Brown Napangati kijkt, zie je een soort landkaart. De ronde vormen op het schilderij zijn water- en kleiputten. De lijnen zijn routes in het uitgestrekte, droge landschap. De U-vormen stellen vrouwen voor. Ze zitten op hun hurken en graven met stokken in de grond naar houtboorderrupsen.

Wat heeft dit schilderij met recht en vrede te maken? De schilderes is een Aboriginal, een nakomeling van de oorspronkelijke bewoners van Australië. Tot ver in de twintigste eeuw hadden de Aboriginals geen rechten. Als de regering hun grond nodig had voor land-, mijn- of stedenbouw, werden ze uit hun leefgebied verdreven. Pas in 1966 kregen ze het staatsburgerschap. In de jaren 1990 kregen ze voor het eerst grondgebied in eigendom terug.

Maar hoe kunnen de Aboriginals bewijzen welke grond van hun is? Daarbij spelen schilderijen een belangrijke rol. Voor de Aboriginals zijn schilderingen van oudsher de manier waarop clans en families hun verbondenheid met een gebied uitdrukken. Een schilderij is eigenlijk een landkaart. Australische rechtbanken erkennen deze schilderingen steeds vaker als rechtmatig bewijs van eigendom.

Aboriginal voorwerpen in de collectie van Museon-Omniversum